دستاورد بررسی های مقدماتی این شد که در شاهنامه فردوسی لغات به زبانهای مختلف محلی وجود دارد به طوریکه گویا، این لغات نه معنی شده اند و نه ریشهیابی ،پس نگارنده بر آن است که به دلیل قرابت زیادی که بین گویشهای لری و لکی با زبان فارسی میانه و فارسی امروزی وجود دارد ابتدا واژگان لکی و لری رایافته و سپس به توضیح و تفسیر برخی از این لغات بپردازد تا شاید به مخاطبانی که به طور تخصصی کتاب دریاوش شاهنامه را مطالعه و بررسی می نمایند از حاصل این نوشتار بهره مند گردند،و جایگاه منیع این اثر سترگ که جغرافیای خاکی بشر طالب علم را درنوردیده، در بین اقوام و فرهنگهای گوناگون با عنایت به شایستگی وجذابیت آن به زیبایی هویدا نماید.
شناسه مقاله
«واژه های لکی و لری در شاهنامه فردوسی»
مهران عبداللهی1، فرامرز عزیز ملایری2 ،سیدفیض اله طاهری3
1- دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی واحد اراک و عضو هیأت علمی تمام وقت واحد ملایر
2- استادیار و عضو هیأت علمی تمام وقت دانشگاه آزاداسلامی واحد ملایر
3-دانشجوی کارشناسی ارشدزبان وادبیات فارسی واحد ملایرو دبیر ادبیات فارسی مدارس اراک- ناحیه یک
Laki and Lorish words in shahnameh of Ferdowsi .
Mehran Abdollahi1 ، Azizmalayeri2 Feizollah taheri3
1- Ph.D. Student in Persian Literature, Faculty Member of Persian Literature Department,
Islamic Azad University, Malayer Branch
E-mail: mehran4482@yahoo.com
2-Ph.D. Astadyarv faculty member of Islamic Azad University malayer E-mail: F_azizmalayeri@yahoo.com
3- M.A. Student in Persian Literature, Islamic Azad University, Malayer Branch
E-mail:feizollah.taheri@yahoo.com
مسوول مکاتبات:سید فیض اله طاهری
شماره تلفن همراه و ثابت:09188429184-08612274153
آدرس پستی:اراک- شهرک قائم –قبل از حوزه نظام وظیفه-ک لاله یک-کدپستی:3817163953
E-mail:feizollah.taheri@yahoo.com
چکیده:
دستاورد بررسی های مقدماتی این شد که در شاهنامه فردوسی لغات به زبانهای مختلف محلی وجود دارد به طوریکه گویا، این لغات نه معنی شده اند و نه ریشهیابی ،پس نگارنده بر آن است که به دلیل قرابت زیادی که بین گویشهای لری و لکی با زبان فارسی میانه و فارسی امروزی وجود دارد ابتدا واژگان لکی و لری رایافته و سپس به توضیح و تفسیر برخی از این لغات بپردازد تا شاید به مخاطبانی که به طور تخصصی کتاب دریاوش شاهنامه را مطالعه و بررسی می نمایند از حاصل این نوشتار بهره مند گردند،و جایگاه منیع این اثر سترگ که جغرافیای خاکی بشر طالب علم را درنوردیده، در بین اقوام و فرهنگهای گوناگون با عنایت به شایستگی وجذابیت آن به زیبایی هویدا نماید.
کلید واژگان: شاهنامه فردوسی ،گویش لری ،گویش لکی
1-1- مقدمه و کلیات :
پژوهش در شاهنامه و غور شدن در محتویات آن کار ی است دامنگیر و دراز آهنگ و نیاز به حوصله و دقت فراوان دارد محقق پس از سال هاکار و تلاش در مدارس به عنوان دبیر ادبیات فارسی و بررسی و تفحص در کتب مختلف نظم و نثر آن رشته و تدریس بعضی مطالب – هر چند از لحاظ کمی ناچیز و کم مقدار – مربوط به رشته تحصیلی خویش حال اقدام به نگارش جزوهای نمود که به طور خصوصی شاهنامه را بررسیده است و در این مسیر با عنایت به اینکه موضوع محقق یک موضوع محلی بوده( گویشهای لکی و لری ،زبان مردم لرستان و ایلام) در یک تلاش سهمگین و کمرشکن توانسته که با مراجعه به ارباب بصیرت و کارهای کتابخانهای و استفاده از انتشار علوم جدید از طریق اینترنت، سرانجام شاهد را در آغوش کشیده و از مؤانست با ابیات شاهنامه بهرههای فراوانی ببرد. حال سبب موضوع انتخاب شده هم، وجود واژگان گویشهای لکی و لری در شاهنامه فردوسی است که تا کنون برای آن کاری صورت نگرفته است و جای آن خالی بوده، نگارنده به دلیل این خلاء، زحمت بر خود متحمل کرده و با دقت نظر در گویشهای مناطق مورد اشاره اقدام به نگارش این دفتر نموده که جای بسی امیدواری است که کانون توجه مردم آن دیار قرار بگیرد.
ناگفته پیداست که بر روی شاهنامه چه در ایران و چه در خارج کارهای زیادی صورت گرفته و میگیرد که به طور گذرا به برخی از آن ها میپردازیم : اولین بار این کتاب توسط «لومستون انگلیسی و سپس ژول مول»[1] محقق فرانسوی، ترجمه شده است. مزید براین شادروان «تئودور نولدکه»[2] در زمینه این کتاب صاحب نظر بوده و اقدام به نگارش« حماسه ملی ایران» نموده است. پژوهشهای دیگر از طرف خارجیان صورت گرفته که فعالاً مجال شرح آنها نیست .در ایران نیز اولین بار شادروان مجتبی مینوی شاهنامه را به شیوهای که غربیان انجام داده اند به کار تصیح گرفته ولی متأسفانه توفیق اتمام آن را پیدا نکرده است و نیز آقای دبیر سیاقی در این رابطه کارهایی را انجام داده و مهمترین کارش ویرایش تازه ای از شاهنامه «ماکان» می باشد. و از سوی دیگر با برپا شدن بنیاد شاهنامه و در رأس آن مرحوم شادروان مجتبی مینوی و جوانانی که مورد تربیت ایشان قرار گرفتند، روح تحقیق شاهنامه جان تازهای گرفت و این میرفت تا چاپ شاهنامه فراموش شود که دانشمندان شوروی سابق به همراه برخی از عناصر ایرانی در سنوات پیش درنه جلد به این اقدام خطیر دست زدند و باید گفت که تاکنون یکی از بهترین چاپهای این کتاب پر بار و ثمر است.
قابل توجه است که شاهنامه در طول حیات خود همیشه در مرکز توجه مردم ایران بوده است تا جایی که با علاقهای که به این کتاب پیدا کردهاند، ادبدوستان، در ارتباط با واژگان این کتاب کارهای بسیار زیبایی انجام دادهاند در حال حاضر مردم هنر دوست و شعر شناس خطّههای لرستان و ایلام نیز همواره عشق و دوستی خویش را به شاهنامه نشان دادهاند برای اثبات این فرض باید یادآور شد که در بعضی مناطق در این خصوص مثلهایی دارند، از قبیل :«مردم الشتر دربارهی فردوسی و سلطان محمود در این رابطه که به حکیم به جای طلا، گندم داده بود و حکیم در پاسخ او این بیت را می سراید که :
گمانم که شه نانوا زاده است که جای سکه نان به ما داده است»(عسکری عا لم، 1388، ص 579 )
البته در اعتقادات همان دیار مزبور باز آمدهاستکه : «هر کسکه دانا باشد و شعر خوب بگوید او را از تبار فردوسی میدانند» (همان، ص579 ). وابستگی آن دیار فرهنگ پرور باستانی به شاهنامه فردوسی به اندازهای است که حتی در بعضی از حدس و گمانهای آنان آمدهاست که مرحوم حکیم لفظ خرمآباد را این چنین در کتاب خود آوردهاست که :
«ز بهر اسیران یکی شهر کرد جهان را از آن بوم پر بهرکرد
کجا خرمآباد بُد نام شهر از آن بوم خرم که را بود بهر»
و آنان بر این نظر هستند که شهر شاپور خواست معروف ،خرم آباد، بودهاست»( محررّ، 1384، ص14).
نگارنده بیان دو مراتب فوق را جهت نشان دادن میل و رغبت مردمان آن سرزمین مد نظر دارد لاکن در صحت و سقم آن ارباب بصیرت و پژوهش صاحب نظرند. به هر صورت واضح مینماید که شوق بیمثال مردم لرستان به گونهی دیگرِ هموطنان خویش به شاهنامه، ریشه در فرهنگ و تمدن واحد و مشترک ایران بزرگ دارد ولی برای روشن شدن بیشتر این مشعل ماندگار لازم است که کلمات عوامانه و محلی در فرهنگهای تمام مناطق ثبت و ضبط گردند زیرا بزرگانی مانند جمالزاده اعتقاد دارند که :«شکی نیست که ضبط نبودن کلمات عامیانه و محلی در فرهنگ یکی از نقایص فرهنگهای زبان فارسی است. به خصوص که بسیاری از این کلمات دارای معانی ثابت صریح مخصوصی است که برای آن مفهوم در بین زبان ادبی نمیتوانمترادفی پیداکرد». (جمال زاده، 1382، ص67)
دربارهی چگونگی خلق داستانهای شاهنامه باز نگارنده، نظرگاهی وسیع نسبت به داستانهای محلی و بومی دارد تا جایی که یکی از پژوهشگران میافزاید که: «دو نوع حماسه داریم حماسههای رسمی یا همان خداینامه ها و حماسههای شفاهی و مردمی». (پیری،1391،ص163)
لذا این گونه دخل و تصرف فرهنگهای محلی و بومی در کتب قدیم، به خصوص شاهنامه که مورد نظرماست یقیناً با حضور و ورود واژگان بسیار زیادی همراه است تا لازم گردد کسانی سرباز وار مهیّا شوند و در این بحث و بررسی تلاش نمایند تا شاید برخی گرههای واژگان و تفسیری از ابیات اَبَرکتابی به نام شاهنامه فردوسی توسی، باز گردد.نگارنده بر خود واجب میداند که در ابتدای سخن برای نگارش، درباره حکیم بزرگ توسی سطوری بشرح ارائه نماید که به ظنّ خویش برای شفافیت بحث لازم و ضروری است.
فردوسی و اسلام :
الف) فردوسی و اسلام : دورانی که خورشید اسلام پهنه گیتی را از تاریکی و ظِلالت نجات داد هر فرد حق پرست و با بصیرت با آغوش باز این نسیم رحمت را به استقبال رفت، به طوریکه در بیان حکیم فراوان است وی نیز به سرعت شیفته و دلباخته اسلام و قرآن شده بود زیرا سخن او حکایت از این مطلب دارد ،مانند :
«به یزدان گراییم و رامش کنیم بتازیم و دل زین جهان برکنیم»
این بیت که مصداق توجه وی به آیه « الابذکر الله تطمئن القلوب »(قرآن/ 13/ 28) است، تأثیرپذیری فردوسی از آیه قرآن را کاملاً آشکاراست» .(رستنده، 1378، ص 26) از پیامهای بارز دیگر قرآنکریم که اسلام را به زبانی ساده بیان مینماید این است که تبعیض و اختلافافکنی را به شدت دور میاندازد حال حکیم با بیان خود این بحث را عملاً نشان می دهد زیرا او حقپرست و انساندوستی است که فرق نمیکند این انسان در چه سرزمینی باشد اگر عملکرد آن فرد خوب باشد وی را میستاید همانگونه که از «مرداس »،مرد عرب به زیبایی یاد میکند،گاه گاه علیه کیکاووس ایرانی میتازد و اعمال وی را سرزنش میکند، ضحاک تازی و افراسیاب تورانی را بسیار نکوهش میکند و این همان اجرای پیام اسلام است ؛که میفرماید : تقوا از اهمیت بالایی برخوردار است و برتری انسانها به تقوای آنهاست. لذا این حکیم فرزانه در جای جای شاهنامه کبیر مانند بیت زیر هم، خوبی و توانایی را میستاید. «در جایی که حتی از سعد وقاص به عنوان گرانمایه مرد یاد میکند:
چو بشنیدسعد آن گرانمایه مرد پذیره شدن با سپاهی چوگَرد» (ابوالحسنی،1381،ص179)
و توجه به احادیث در شعرحکیم فردوسی به طورآشکارهرخوانندهای را متوجه نیت خود میکندکه در بیت زیربه زیبایی الگو گرفتن از سخن پیامبر(ص)را نشان میدهدکه:
«که من شهر علمم علیم درست درست این سخن قول پیغمبر است
عنایت حکیم به این حدیث پیامبر(ص)است که ،میفرمایند:« انا مدینة العلم و علی بابها »را به زیبایی نمایان میکند. »( رستنده، 1378، ص 26).لذااین بیت بالاباز از نشانههای دیگری برای ادعای فوق می باشد. لذا باید عنوان کرد که اهل ذوق و شهر سرمایهی خود را از این دین رهاییبخش یافتهاند به طوری که در بیتی «نسیم شمال »به زیبایی عشق خود را بیان میکند که :
«مردمان طعنه زنندم که مده دل به عرب / به عرب چون ندهم دل که محمد عرب است»
ضرورت و اهمیت پژوهش:
ریشه یابی واژگانی که روزگاری بنای اصلی زبان رسمی کنونی فارسی را تشکیل میدهد از جمله مواردی است که جهت حفظ و حراست از زبان و فرهنگ ایران زمین از ضروریات است از آن جمله یافتن واژه های لکی ولری و بررسی آنها از ضروریات بلاشک ادبیات فارسی است،این ضرورت از آنجا ناشی میشود که درک مفهوم متن بدون فهم عمیق واژگان امکان پذیر نیست؛ پس به عقیده نگارنده در راستای درک عمیق ابیات «شاهنامه فردوسی»توضیح و تفسیر واژگان لکی و لری در آن لازم است.
شاهنامه حکیم فردوسی توسی، کتابی نفیس است که سراسر از میهنپرستی و شور سخن میگوید این کتاب بزرگ که شناسنامه واقعی یک ملت است با دیگر آثار و دستنوشتههای بجای مانده از روزگاران دور زبان فارسی قابل مقایسه نیست. زیرا که شاهنامه زندگی مردمی است که قرنها در این کشور زندگی کرده و تمدن درخشانی را پس انداختهاند این کتاب آیینهی تمامنمای فرهنگ ایران زمیناست که همواره فرهیختگان و دانشدوستان این دیار پرگهر در خصوص داستانها و افسانههای آن کتاب پژوهشها ونظرهای فراوانی نوشتهاند و در شناسایی شاهنامه فردوسی، این کتاب گرانمایه ،نقش مهمی ایفا نمودهاند. از طرف دیگر «یکی از گرانسنگترین گنجینههای فرهنگ که کشورهای برخوردار از پیشینهی کهن تاریخی ،از آن بهرهمندند زبانها و گویشهای بومی است» (کزازی، 1374، ص34)و مطالعات فولکلور(فرهنگ عامه مردم) برای جوامعی که اقوام و طوایف گوناگون دارند شایسته بررسی و تحقیق است. زیرا که« حرکت تکاملی دنیای بشری به علت جهانی شدن و خطری که فرهنگ ، آداب و سنن ما را تهدید میکند خود نشان از نابودی مقدار زیادی از زبان ها و فرهنگهای محلی را گوشزد میکند.»(ملکی، 1389، ص65)
اکنون پژوهشگر بر آن شدهاست که دربارهی آنچه در بالا وصف شد ،اندکی بابت حقوطن یا پاس این «دُرّ دَری»که نماد واقعی آن به اعتراف دوست و دشمن شاهنامه فردوسی یا"قرآنعجم" است ادا نماید. و ارتباط زبانی بین فارسی با لکی ولری (که زبان مادری نگارنده است)نشان دهد.تا گوشههای مبهمی که در ادبیات و واژگان آن کتاب خطیر وجود دارد،برطرف گردد. نگارنده عقیده آقای دکتر کزازی : «لران هم به گونهای یاد آور ایران کهن اند» (کزازی ، 1374، ص36) را میستاید ودر این رساله به نحو شایسته درباره لر یا لرستان نگارش نمودهاست. وبا عنایت به بعضی از نامها در فرهنگ لرستان ازجمله: سگوند نام قوم کهن آریایی «سکا» (چگنی،1378،ص66)که نشان از تاریخ پر فرا ز و نشیب آن است،و برای خدمت به قدمت و دیرینگی آن سامان و چنین گفتهها ویادآوریها بود که، لازم و ضروری گردید در یکی از زمینههای اقوام لرو لک یعنی: زبان آنها واشتراک آنها با بیان حکیم بزرگ و سخن سالار توس، بررسی گردد ،امید است این پژوهش نقشی هرچند اندک در آگاهی وروشن شدن مطالب مد نظر، در لکی ولری به خوبی ایفا نماید.
تعریف اصطلاحات:
لکی: برای واژه لک به( فتح ل و سکون کاف) در فرهنگها معانی گوناگون قید گردیده از آن جمله:
- لغت فرس اسدی ،واژههایی نظیر لاک، لک، لکا یکی دانسته و آوردهاست و همگی رنگی باشد سرخ که نقاشان به کار گیرند. (اسدی، 2535 شاهنشاهی ، ذیل واژه لک )و در این معنی عنصری گفتهاست :
همی گفت پیچیده بر خشک خاک ز خون دلش خاک هم رنگ لاک»
-ولی در صحاح الفرس به معنی مردمی رعنا و نیز به( ضم لام) دارویی دانسته که تیغه کارد را در دسته بدان محکم کنند. (نخجوانی، 2535شاهنشاهی، ذیل واژه لک)
- و در فرهنگ قواسی نیز چنین آمدهاست که آن را«خام درای» قید کردهاند. (قوّاس غزنوی،1353، ذیل واژه لک)
-و معینالدین نطنزی در کتاب خود تحت عنوان «منتخب التواریخ معینی» نوشته که به سال 816 قمری به نام قبیله از« لک» نام برده وحتی وی زیر عنوان شعب لر کوچک و احوال اوضاع ایشان آوردهاست.«... چنانچه سابقاً ذکر رفت سبب وقوع لقب لری و کیفیت آن این قوم در آن موضع بسیار شدند و بعداً هر قبیلهای به جهت گیاهخواهی و علف چرانی روی به موضعی نهادند بعضی به لقب پدر وبعضی به اسم مکانی که قرار گرفتند یا قبیله بدان مشهور شدند» (ایزد پناه ، 1367،ص14)و این قیاس امروز نیز در لرستان حضور فیزیکی داشته و هر کدام بنامی خوانده میشود از قبیل: بیژنوند، سگوند و بازوندو... .
لری: .[لٌ](ص نسبی)منسوب به لر//زبان لران//(دهخدا، 1377 ، ذیل لری)
واژهی «لر»که نام قومی ایرانی در جنوب غرب ایران میباشد از واژههای مجهول و ناشناختهای است که تا کنون معنای روشن و دقیقی – همانند بسیاری از واژههای دیگر – از طرف محققین بر آن به دست نیامدهاست و آنچه هم از کتابهای تاریخی و جغرافیایی قدیم بر میآید کوچکترین کمکی به حل معضل (ترجمه این واژه)ننموده و این گونه نظریات و اظهارات گوناگون تا کنون گشایشی برای این کار ایجاد نکردهاند. برای فهم این واژه و واژههایی مشابه به نظر نگارنده، بهتر است از گویش های محلی – لکی و لُری – و همچنین تطبیق آنها با مکانهای جغرافیایی که به نوعی با این واژه مشترکاتی دارند استفاده کرد، دست یابی به مفهوم واقعی واژههای «لُر» با کمک تعریفهای بومی حتی با تطبیق واژههای مشابه – دستکم تا موقعی که دلایل مقنع و کافی در دسترس نیست- مستند به نظر میرسد.
یکی از قدیمیترین مآخذی که به واژه شناسی پرداخته «حمداله مستوفی» مؤلف «تاریخ گزیده» میباشد که بنا به گفته ایشان :به گویش لری،کوه پردرخت را «لِر» گویند،( به کسر ل) به سبب ثقالت ،کسره لام را به ضمه بدل کردند و «لُر» گفتند.(مستوفی ،1328.ه.ق. ،ص 537)دقیقاً مشخص نیست که حمداله مستوفی این وجه تسمیه را از چه منبعی اخذ کرده و آیا اصولا با گویش لری آشنایی داشته و یا اینکه نوشتهی دیگران را بدون کم و کاست رونویسیکردهاست! بی تردید وی با گویش لری آشنا نبوده! و رنج سفر به لرستان رفتن را هم بر خود هموار نکرده است،و بدون در نظر گرفتن صحت و سقم اظهارات جغرافیانویسان عیناً همان معانی را ذکر کردهاست.
مطلب مهم اینجاست که واژه ی «لِر»ّ Lerr بار معنایی دیگری در گویش های لکی و لری دارد که با معنای مورد نظر مستوفی – که (محل پر درخت) میرساند- انطباق پیدا نمیکند. لِرّ در گویش های لکی و لری یعنی: «چرخش و حرکت و چرخانده و به حرکت درآوردن» شاید واژه لُر که امروز بر یکی از معروفترین اقوام ایرانی در سرزمین لرستان اطلاق میگردد مأخوذ و برگرفته از واژهی مزبور باشد که معنای حرکت و جابه جایی و توسعاً کوچ و مهاجرت را میرساند.گمان میرود که چون این قوم در مناطق کوهستانی امرار معاش نمودهاند و به اقتضای شغل و حرفه خود – دامدار – از جایی به جای دیگر در حال حرکت و یا «لِرّ زدن» بودهاند. واژهی لِرّ بعدها به لُر تبدیل شدهاست. نکته اینجاست که همین تعبیر و شرح را هم میتوان برای واژه لک به مصداق نوع ومشی زندگی صاحبان آن زبانها، معقولانه بیان نمود.زیرا در موقعیت جغرافیایی مورد بحث انتخاب نام به دلیل شغل،حرفه ویا عملکرد مردم همان موقعیت مرسوم بوده برای مثال نگارنده به چند نام از قبیل:آهنگران(روستایی از توابع ایلام)،گیوه دوزها و نمدبافها ،اشاره می کند که تا به حال هم این اسامی ،بر روستاها و یا قبیلهها ماندهاند.
واژه های لکی و لری در شاهنامه فردوسی
اکنون به ظنّ راقم این سطور ،تعداد معدودی از لغات مشترک بین گویشهای لری و لکی که در شاهنامه آمدهاست ،جهت بهرهبرداری مخاطبان با ترتیب الفبایی و شرح لازم آنها، بیا ن میدارد:
آژدن: خلیدن
به داغی جگرْشان کنی آژده که بخشایش آرد برایشان دده ! (کزازی، 1386 ، ج1، ب1624 )
در زبان فارسی و خصوصاً در شاهنامۀ فارسی به معنای خلانیدن و خلیدن آمده است که با «آژنن» Ažonen لکی که به معنای بهم زدن است، از یک ریشه و به یک معنا میباشد.
آوردن: در زبان فارسی به معنای سرائیدن، و حکایت کردن میباشد.
کنون زین سپس هفت خوان آورم سخنهای نغز و جوان آورم (همان ،1384، ج 6 ، ب2420)
در گویشهای لکی و لری آوِِِِِردِن(âverden)شروع و خواندن مویه و یا آواز را میگویند.
بُوِیم:باشیم
شما را بویم اندر این پیشرو نشانیم بر گاه او شاه نو (کزازی، 1386، ج 8، ب7085)
و به نقل از فردوسی:
« و گر من بُوَم بر تو پیروزگر دهد مر مرا اختر نیک بر» (میرزاوند، 1385 ، ذیل بُوَم)
کاربرد این فعل در گویش لری با همین تلفظ میباشد.«این فعل از افعال بیقاعده در دستور زبان فارسی است»(کامیار،1380،ص36)
بروها: ابرو
زتیمار مژگان پر از آب کرد زدانش بُروها پر از تاب کرد (کزازی،1384، ج6، ب3321)
این واژه در لری به گونهی «بِرم»berm که میتواند حتی با معادل انگلیسی آن :eyebrow از لحاظ ریشه نزدیک باشد.وریشه آن در زبانهای کهن بدین طرق میباشد که:
« در برهان قاطع آمده است :
در اوستا:«brrat»
درسانسکریت:«bru»
پهلوی:bruk»
یعنی مجموع مویی که بر ظاهر استخوان قوسی شکل بالای کاسهی چشم به زیر پیشانی و جود دارد» ( محرر، 1384،ذیل ابرو)
پالهنگ: در زبان فارسی به معنای ریسمان و کمندی بوده است که پهلوانان با آن طرف مغلوب شده را دستگیر و میبستهاند. این واژه به طور مکرر و بنا به طبیعت شاهنامه که صحنه درگیری و محاربه میباشد به کار گرفته شدهاست .
بر اسبش بکردار پیلی ببست گرفت آن زمان پالهنگش به دست (کزازی، 1385، ج8، ب3190)
اما در لری قطعه طنابی که سیاه چادر را به اطراف و وصل و محکم میکند،راگویندکه باز معنی ریسمان از آن مستفاد میگردد.
«پلنگ» paleng - که بدون تردید هم ریشه با پالهنگ شاهنامه است- گفته می شود.و«کوتاه شده ی واژه ی «پالهنگ» فارسی کهن است. مرکب از پالا:بالا ، بالای=اسب+هنگ:کشیدن=ریسمان ، دوال یا کمندیست که به یک طرف لگام اسب بندند و آن را به کمند میبستند وبه دنبال خود میکشیدند»(محرر، 1384 ، ص24)
پتفوز:دهان،نوک،پوزه
به نقل از فردوسی:
« چو رستم بدان اژدهای دژم بدان یال و پتفوز و آن دود و دم
واژه ای در گویش لری با این معنا وجود دارد اما به شکل «پفیوز ی یا پتوزه » که برای اشاره یا خطاب قرار دادن بینی شخص بکار میرود که شاید با لغت فوق یکی باشد».(زرشناس، 1369، ص227)
پیسه: در زبان فارسی دورنگ، سیاه و سفید
بزرگان که از تخمهی ویسه اند، دو رویند و باهر کسی پیسهاند؛ (همان ،1385، ج4 ، ب3164)
این واژه با «ی» مجهول به معنای سیاه و سفید و بیشتر در مورد ماری که نقطههای سیاه و سفیدی بر روی بدن دارد مصداق پیدا کرده و رسنی از رنگهای سیاه و سفید ترکیب یافته گفته میشود. و زمانی که لقمهای بزرگ در گلو گیر کرده و راه تنفس بسته میشود و چشمها از شدت ناراحتی بیرون زده و سفیدی و سیاهی چشم در آن حالت برجستگی پیدا میکند این عارضه را نیز پیسه شدن چشم میگویند.
در یک ضرب المثل لری:«مارزیه د بن سی پیسه میترسه»(مهرداد، 1379، ص68)
Mâr zeya de ban si pisa mitarsa
مار گزیده از ریسمان سیاه سفید می ترسد.
تَش:آتش
ز رستم دل نامور گشت خوش نزد نیز بر دل ، زتیمار ،تَش (کزازی، 1384، ج6، ب4882)
این واژه در گویش لری به صورت «تش» tašخوانده میشودکه با شکل استفاده از این در اشعار مرحوم حکیم مشترک است.ر یک ضرب المثل لری که از این لغت استفاده شده در این قسمت ذکر میگردد:
«تش که وربی حشک و تر نمیکه» taš ke verbi tar-o-hošhk nemeka (ایزدپناه،1362 ، ص36)
البته این لغت در گویش لکی هم به شکل آگر(âger)که با زبانهای پهلوی و اوستایی که به شکل âtar آمده است همخانواده میباشد.
لازم به ذکر است که در گویش لکی به شعله آتش بلیز(blaze)گویند که بازبان انگلیسی (blazeوblazing)کاملا مشترک است.
به نظر میآید که آتشکده هم با «تژگاه»tažgâh لری و لکی همریشه است.
«در اوستا: brâzیعنی پرتو افکندن»، سانسکریت bhrâjate «بارتولمه972» (برهان ، 1362 ، ذیل واژه آتش)
خوش :خوب.
به آزادگی لُنبَک آبکش به آرایش خوان و گفتار خَوش (کزازی،1385، ج 7، ب5228)
در لری آن را به فتح اول خَش xasمی گویند.
مرحوم بهار در سبک شناسی ج اول ص 194 مینویسند:«واین واوها و یاهای مجهول باقیماندهی حروف مصوتهی اوستایی است که برای صداهای یایی وسط یا آخر کلمه شش شکل مختلف داشته و برای صداهای واوی هشت شکل گوناگون ؛وهنوز هم در زبان ما جسته جسته همان اصوات در بعضی لغات دیدهمیشود ،ولی نه بتمامی زبان اوستایی ،بلکه نه هم به تمامی زبان فردوسی،و ما هم اکنون میدانیم که در عهد فردوسی «خورشید»که ما بر وزن پرسید ادا میسازیم «خوَرشْیَذ»به فتح خا و واو معدوله و قسمت متمم«شیذ »را تقریباًما بین شاذ و شیذ بفتح شین وبا ذال معجمه تلفظ میکرده اند و« خود و خوش»را خَد و خَش »بزبان میراندند » (بهار، 1373،ص194)
ریغ:ریگ.
جهان ویژه کردم به برنده تیغ چرا دارد از من به دل شاه ریغ ( کزازی،1384، ج 6، ب1813)
این کلمه با همین شکل و مفهوم در گویش لکی و لری کاربرد دارد.
در پاورقی ص496از ج6 نامهی باستان آمده که:«این واژه ریختی از ریگ هم هست»(برهان قاطع، 1362، ذیل ریغ)
زهار:پایین،اندام پایینی
به کَردار گرگان، به روزِ شکار بر آن باد پایانِ هِخْته زِهار، (کزازی،1385 ، ج5، ب2804)
«در گویش لری واژه ای به شکل «هار»hâr=پایین موجود است که به اعتقاد نگارنده شاید از یک ریشه باشند.»(ایزد پناه ،،ذیل هار).
«زهار:شرمگاه ،اندام زاد و رود».(کزازی،1385، ذیل زهار)
در یک ضرب المثل لری:«چوبونی وا هار نیایه». »(مهرداد،1379 ، ص24)
Čo boni va hâr neyâ
یعنی چوب پرت کنی به زمین نمی رسه.
کُنام: آشیانه و آرامگاه پرنده و دام و دد.
در داستان زال و سیمرغ:
ببردش دمان تا به البرز کوه که بودش بدانجا کُنام گروه (کزازی،1386، ج1، ب2211)
«کُنا» konâدر لکی مطلق به معنای سوراخ است و تصور میشود که مقصود شاهنامه نیز در داستان زال و سیمرغ که محل زندگی آنها سوراخی است که به طور طبیعی در کوه تعبیه شده است.
اضافه میشود که واژه «کنی»keni در گویش لکی از ریشه« کنkan» اوستایی است .
در زبان روسی به پنجره« اُکنو» oknoگویند که با واژه فوق همریشه است.
مَر: شماره و اندازه
ز اسب و ز شمشیر و گرز و کمر، ببخشم زهر گونه بسیار مر (کزازی،1385، ج4، ب556)
در یک بازی محلی در لرستان و ایلام که «دال پَل »خوانده میشود « مر»mar واحد شمارش انجام آن بازی است و هر مر در جریان این بازی 2« تیل»til میباشد به عبارت دیگر هر تیل نصف یک مر است.یک اعتقاد قدیمی هم حاکی از این است که اگر این بازی انجام شود باعث نزول بارش و رحمت الهی میشود.
«مر:بیشمار»(هدایت،1383،ذیل مر).
مکیس: در فرهنگها از جمله غیاث به معنای سختگیری کردن و... آمدهاست که هیچ یک از معانی کمترین تناسب با این واژه ندارند بلکه معنا و مفهوم دقیق آن در لکی و لری و با «ی» مجهول، هنوز کاربرد خود را نظیر شاهنامه حفظ کردهاست.
نشانه نهادند بر اسپریس سیاوش نکرد ایچ با کس مکیس (کزازی،1382، ج3، ب1376)
مکیس در لکی ولری یعنی :تعارف، دعوت کردن مردم برای نشستن در خانه.
«واژه بالا به گونههای نادرستی معنی گردیده و آن را گرفته شده از واژه عربی «مکاس» دانستهاند کهدرست نمینماید»(علیرضایی1379 ،ذیل مکیس)
در یک ضرب المثل لری:«سفره افتایه مکیس ناره». »(مهرداد،1379، ص48)
Sofre oftâya mekis nâra.
یعنی سفره ی افتاده تعارف ندارد.
ویر: یاد
بپرسید نامش زفرخ هجیر بدو گفت نامش ندارم ز ویر (همان،1387، ج2، ب2858)
گرایدونک زین دانش ناگزیر بماند دل موبد تیز ویر (همان،1386، ج 8، ب4317)
این واژه با همین تلفظ در گویش لکی لرستان استعمال می گردد.در اوستا :vira ویرَ به معنی هوش آمده و
آقای سلطانی بر این اعتقاد است که این واژه کاربرد کردی هم دارد.(سلطانی،1370، ذیل ویر)
در بیتی از میر نوروز:« لحافی دارم نویش نی و ویرم هر چی قپقپ میکنم نموفته گیرم»(غضنفری،1365، ص145)
یعنی: نو بودن لحافم را به یاد ندارم.
نتیجه گیری:
فرجام سخن این شد که شاهنامه به گونه ی یک دریای بزرگی است «اگرچه آب دریا را نتوان کشید » ولی همواره سیر شدن از آب گوارای آن کاری است که با ،یافتن مطلوب، جانی تازه می گیری، این کتاب که از لحاظ «کمیت و کیفیت بزرگترین اثر ادبیات و نظم فارسی است »(مقالات فروغی، ص 37) با بیان زلال و گوارای آن «مرد مردستان» دنیایی از شگفتی های بیانی و سخنوری در آن نهفته است به طوری که باید از اسم هایی مانند: دایره المعارف، فرهنگ، بنای عظیم و... از آن نام برد. حال که چنین القایی زیور آن است پس جای آن دارد که گفته شود لبریز از آداب، رسوم، فرهنگ، سنن و واژگان تمامی اقوام ایران از جمله اقوام لر و لک است که محقق در پی اثبات این فرضیه بوده است و به این نتیجه رسیده که تعدادی واژگان لری و لکی در شاهنامه وجود دارد که لازم و ضروری است پژوهندگان با تأمّل بیشتر به بررسی و کشف آن ها – همان گونه که نگارنده تلاش نموده – بپردازند.
لازم به توضیح است که زبان های لکی و لری ظرفیت بزرگی در زبان شناسی زبان های ایرانی دارند از سویی گنجینه ای عظیم از لغات کهن و ناشناخته اند که بسیاری از آن ها در زبان فارسی دیده نمی شود و از طرف دیگر با یافتن آن هابه ریشه شناسی واژه های فارسی و دیگرگویش های ایران کمک می کنند و در توضیح و تفسیرابیات آثار کهن، به ویژه کتاب شاهنامه فردوسی، راه را برای عاشقان آن، هموارتر می نماید.
در موقعیت های اقلیمی که به یافتن واژگانش پرداخته ایم و مورد بحث این نوشتار است (لرستان و ایلام) جای پای ماندگار و استوار تاریخ کهن ایران زمین با وجود آثاری همچون «پل های فراوان که بر روی رودخانه سیمره و شعبه های مانند: پل دختر و پل گاومیشان، پل چم نشت، پل چم مهر»( پایان نامه کرد، پیشگفتار) و دیگر آثار که این مقال، مجال پرداختن به آن نمی دهد وجود دارد، حاکی از آن است این دیار سخن های فراوان برای گفتن دارد که شاید جزیی از آن، وجود لغات زبانی آن ،در کتابی معیارمانند شاهنامه، باشد و انتظار می رود که روندگان و سیّاحان در متون ادبی ایران بتوانند گوشه های پر از گنج و هنر و فرهنگ آن دیار را بهتر و بیشتر بشناسانند.
منابع و مآخذ ( کتاب ها):
1 -قرآن مجید.
2- اسدی طوسی،حکیم ابو نصر علی ابن احمد، لغت فرس اسدی. بکوشش دبیر سیاقی،تهران :انتشارات کتابخانه طهوری،چاپ دوم،1356.
3-ایزد پناه ،حمید،داستان ها و زبانزد های لری. تهران:انتشارات بلخ،چاپ اول 1362.
4- بهار ،محمد تقی(ملک الشعراء)،سبک شناسی جلد اول.تهران:انتشارات امیر کبیر،چاپ هفتم،1373.
5- تبریزی،محمد حسین ابن خلف(متخلص به برهان) ،برهان قاطع. به اهتمام دکتر معین، تهران :انتشارات امیر کبیر،چاپ پنجم،1362.
6- حمیدیان، سعید،شاهنامه فردوسی( بر اساس چاپ مسکو) نه جلد در چهار مجلد.تهران :نشر داد،چاپ دوم،1374 .
7- جمال زاده ،محمد علی،فرهنگ لغات عامیانه، به کوشش محمد جعفرمحجوب.تهران:انتشارات سخن،1382.
8- دهخدا،لغت نامه،تهران ،گستر. 1377 .
9- رستنده، مجید، قرآن و حدیث در شاهنامه فردوسی. همدان:انتشارات مفتون،چاپ اول،1378.
10- علیرضایی ، کرم، اتیمو لو ژی واژ گانی از گو یش های غرب ایران.تهران:نشر گفتمان،چاپ
اول،1379.
11- عسکری عالم ، علیمردان، ادبیات شفاهی قوم لر. تهران:انتشارات آرون،چاپ اول،1388.
12- کزازی ،میر جلال الدین،نامه باستان.تهران:انتشارات سمت،چاپ ششم،1386.
13- کامیار،عمرانی،دستور زبان فارسی1.تهران انتشارات سمت،چاپ چهارم،1380.
14- - مستوفی،حمدالله ابن ابی بکربن احمدبن نصرمستوفی قزوینی در سنه 730ه.ق.، تاریخ گزیده،به سعی و اهتمام اقل العباد ادوارد برون انگلیسی. سنه 1328هجری قمری مطابق سنه 1910مسیحی،تالار مفاخر اراک ،کتابخانه دهگان،شماره ثبت 2123.(نسخه عکس).
15 - محرر، ایرج،پیوند واژه های لری با دیگر زبان های آریایی.تهران:نشر بلخ،جاپ اول،1384.
16- - نخجوانی ،محمدابن هندو شاه،صحاح الفرس، باهتمام دکتر عبدالعلی طاعتی.تهران:انتارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب،2535ش.
17- نوشین ،عبدالحسین،واژه نامک.تهران:انتشارات معین،چاپ اول،1385.
18- هدایت،صادق،زند و هومن یسن و کارنامه اردشیر پاپکان.تهران:انتشارات جامه دران ،چاپ اول 1383.
منابع و مآخذ(پایان نامه ها):
1- کرد، آیت ،«خداوندگاران سیمره»،دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر،پایان نامه کارشناسی ارشد،رشته تاریخ(گرایش ایران باستان)، تابستان 1388 .
2- میرزاوند،شعبان،«شاهنامه و فرهنگ اقوام لر»، دانشگاه آزاداسلامی واحد اراک،پایان نامه کارشناسی ارشد،رشته ادبیات فارسی،تابستان 1385 .
منابع و مآخذ( مقالات ) :
1- ابوالحسنی،علی،«فردوسی اسلام ستای نه اسلام ستیز». نشریه فرهنگ و هنر،ش12و11،بهار و تابستان 1381.
2- پیری، کهریزی،دکتر سوسن،خلیل،«غیبت آرش کمانگیر در شاهنامه فردوسی»مجله ادب پژوهی،ش21،پاییز 1391.
3- چگنی ،فرهاد ،«ایل سگوند نام و تاریخ آن». نشریه اطلاع رسانی و کتابداری کیهان فرهنگی،ش161،اسفند1378.
4- سلطانی ،محمد علی،«واژه های کردی در آثار جاویدان ادب فارسی». مجله رشد نوآموز ادب فارسی،ش26،پاییز 1370.
5- ملکی،ابراهیم،«بررسی بازنمایی زنان در ترانه های فولکلوریک لکی و لری».فصلنامه علوم اجتمایی،ش49،1389.